Nowości
 wydawnicze

Roztocze

Polesie

województwo podkarpackie

Sklep

Wydawnictwo

Archiwum

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

województwo podkarpackie

Siedzibą Wydawnictwa Turystycznego jest Rzeszów, stolica województwa podkarpackiego. Z tego powodu uznaliśmy za stosowne zamieścić nieco podstawowych informacji geograficznych o tym województwie.

WOJEWÓDZTWO PODKARPACKIE leży w płd.-wsch. Polsce, przy granicy ze Słowacją i Ukrainą. Blisko połowę jego pow. zajmują Karpaty. Niemal cały pozostały obszar znajduje się w szerokim paśmie obniżeń na przedpolu Karpat, zwanym Podkarpaciem. Granica Karpat i Podkarpacia zaznacza się wyraźnym progiem, dającym się zauważyć w okolicach Pilzna, Dębicy, Ropczyc, Rzeszowa, Łańcuta, Pruchnika i Przemyśla. Jedynie płn. skrawki terytorium województwa znajdują się w obrębie Wyżyn Polskich, gdzie obejmują fragmenty dwóch makroregionów: Wyżyny Lubelskiej i Roztocza.

Rys. 1. Podział fizycznogeograficzny województwa podkarpackiego
(wg J. Kondrackiego, Geografia Polski. Mezoregiony fizycznogeograficzne,
Warszawa 1994)

Podkarpackie jest jedynym województwem, które obejmuje fragmenty dwóch wielkich prowincji karpackich: Karpaty Zachodnie i Karpaty Wschodnie. W obrębie Karpat Zachodnich wyróżnia się dwie duże jednostki regionalne: niższe Pogórze Karpackie i wyższe Beskidy (reprezentowane wyłącznie przez Beskid Niski). W Karpatach Wschodnich nie ma pasma pogórzy, a cały obszar znajdujący się w woj. podkarpackim jest fragmentem Beskidów Wschodnich (z których najwyższe po polskiej stronie są Bieszczady). Przedmurze Karpat ­ zwane Podkarpaciem ­ w obrębie województwa również dzieli się na dwie wielkie jednostki, przy czym przytłaczającą większość terytorium zajmuje Północne Podkarpacie, reprezentowane przez rozległy makroregion ­ Kotlinę Sandomierską. Jedynie niewielki obszar na płd. wsch. od Przemyśla zaliczany jest do Wschodniego Podkarpacia, rozciągającego się głównie na terytoriach Ukrainy i Rumunii.

Przytłaczająca większość terytorium woj. podkarpackiego znajduje się w dorzeczach: Sanu, Wisłoki i innych, drobniejszych dopływów Wisły, które należą razem do zlewiska Morza Bałtyckiego. Jedynie niewielkie skrawki przy wsch. granicy państwowej (Ustrzyki Dln. z okolicami) należą do zlewni Strwiąża i Mszanki, należących do dorzecza Dniestru i zlewiska Morza Czarnego. W rezultacie Bieszczady Niskie oraz wsch. część Sanockich Gór Rusztowych przecina europejski, bałtycko-czarnomorski dział wodny, który biegnie również głównym grzbietem Karpat, mniej więcej od Przełęczy Użockiej na zachód.

Położenie matematyczne woj. podkarpackiego wyznaczają skrajne punkty:

- północny (50°49'N) ­ na granicy sołectwa Stare Baraki w gm. Zaklików, przy drodze lokalnej ze Zdziechowic do Gościeradowa;

- południowy (49°00'N) ­ na granicy państwowej z Ukrainą, na terenie d. wsi Sianki w gm. Lutowiska, na wsch. grzbiecie Opołonka w Bieszczadach, jest to również najbardziej na płd. punkt Polski;

- wschodni (23°33'E) ­ na granicy sołectwa Prusie w gm. Horyniec-Zdrój, w pobliżu linii kolejowej z Werchraty do Hrebennego;

- zachodni (21°09'E) na granicy sołectwa Podlesie (koło przysiółka Podgórze) w gm. Czarna, w pobliżu drogi woj. nr 984 Lisia Góra­Mielec.

Geometryczny środek województwa znajduje się w punkcie o współrzędnych geograficznych 49°55'N i 22°21'E. Jest to teren w płd. części sołectwa Zagórze (gm. Jawornik Polski), przy granicy z sołectwem Hucisko Jawornickie, na Pogórzu Dynowskim.

Rozciągłość południkowa województwa podkarpackiego wynosi 1°49', czyli 202 km, natomiast równoleżnikowa 2°25', co przy pomiarze wzdłuż równoleżnika 50°N odpowiada odległości 173 km. Maksymalne różnice czasu miejscowego słonecznego wynoszą 9 min 40 sek. O tyle wcześniej Słońce góruje w Prusiu na krańcu wsch. niż w Podlesiu na zach. krańcu województwa. Południe średnie słoneczne przypada w Rzeszowie (22°00'E) o 28 minut wcześniej niż na południku 15°00'E, który jest południkiem środkowym dla strefy czasu środkowoeuropejskiego, obowiązującego w Polsce w półroczu zimowym.

Terytorium województwa jest zwarte, a centralnie usytuowana siedziba władz wojewódzkich ­ w Rzeszowie sprzyja funkcjonowaniu komunikacji wewnętrznej.

Rys. 2. Województwo podkarpackie - mapa ogólna

POWIERZCHNIA

Województwo podkarpackie zajmowało w dniu utworzenia powierzchnię 17 926 km2, co stanowiło 5,7% terytorium Polski. Po odłączeniu gm. Szerzyny w 2003 r. powierzchnia ta zmniejszyła się do 17 844 km2 (czyli do 5,6% ogólnej pow. Polski). Sytuuje ona podkarpackie na 11. miejscu wśród 16 województw kraju. Oznacza to, że podkarpackie należy pod względem pow. do grupy województw mniejszych niż przeciętna krajowa. Spośród krajów europejskich pow. najbardziej zbliżoną do woj. podkarpackiego ma Słowenia (20,3 tys. km2), a spośród krajów świata mają: Suazi (17,4 tys. km2), Salwador (21,0 tys. km2), Izrael (20,4 tys. km2), Kuwejt (17,8 tys. km2), Timor Wschodni (14,6 tys. km2), Fidżi (18,3 tys. km2) oraz posiadłość francuska ­ Nowa Kaledonia (18,6 tys. km2).

GRANICE

Woj. podkarpackie graniczy na wsch. z Ukrainą, a na płd. ze Słowacją. Na zach. graniczy z woj. małopolskim, na płn.-zach. ­ wzdłuż Wisły ­ z woj. świętokrzyskim, a na płn. z woj. lubelskim.

Około połowy ogólnej długości granic woj. podkarpackiego stanowią granice państwowe. Od okolic Dębiego Wierchu w Beskidzie Niskim na zach. po Piniaszkowy w Bieszczadach na wsch. granica państwowa biegnie głównym grzbietem Karpat, który stanowi ważną granicę hydrograficzną. Biegnie nim europejski dział wód, oddzielający na tym odcinku zlewisko Morza Czarnego (dorzecze Cisy ­ dopływu Dunaju) od zlewiska Morza Bałtyckiego (dorzecze Sanu ­ dopływu Wisły). Jest to również odwieczna granica państwowa, niegdyś Polsko-Węgierska, od I wojny światowej Polski i Czechosłowacji. Od 1993 r. większa jej część stanowi granicę Polski i Słowacji (Republiki Słowackiej). Od okolic szczytu Krzemieniec po Piniaszkowy głównym grzbietem Karpat biegnie granica Polski z Ukrainą (do 1991 r. ze Związkiem Radzieckim). W pobliżu szczytu Krzemieńca (Kremenaros) znajduje się zatem zetknięcie (popularnie: „trójstyk”) trzech granic państwowych: Polski, Słowacji i Ukrainy. Pozostały odcinek granicy z państwowej został wytyczony w l. 1944­-1948 i w 1951 r. niezależnie od linii podziałów naturalnych, jako nowa granica Polski ze Związkiem Radzieckim. Od 1991 r. stanowi ona granicę Polski z Ukrainą, a od 1 maja 2004 r. wsch. granicę Unii Europejskiej.

Płn. granica woj. podkarpackiego z lubelskim pokrywa się w dużej mierze z dawną granicą państwową między Królestwem Polskim (pod kontrolą Rosji) a Galicją (częścią Austrii). Po I wojnie światowej zastąpiono ją granicą woj. lwowskiego i lubelskiego. Drobne korekty tej granicy nastąpiły po II wojnie światowej. W ich wyniku do woj. podkarpackiego zaliczono małe skrawki byłego Królestwa Polskiego. Są to obszary dzisiejszych gmin: Zaklików, Harasiuki, Krzeszów oraz wieś Kulno z gm. Kuryłówka. Dla odmiany w woj. lubelskim znalazły się niektóre fragmenty d. Galicji, w szczególności spory pas przygraniczny obejmujący gminę Bełżec na zach., prawie cały obszar gmin Lubycza Król. i Ulhówek oraz okolice Dołhobyczowa na wsch. Z byłej Galicji do woj. lubelskiego przeszło również sołectwo Huta Szumy (ob. gm. Susiec), leżące po lewej stronie Tanwi (Roztocze).

Znacznie większą zbieżność z dawną granicą austriacko-rosyjską ma obecnie granica województw podkarpackiego i świętokrzyskiego. Biegnie ona prawie na całej długości Wisłą, od okolic Otałęży na płd.-zach. po Zawichost na płn. Jest to zatem linia naturalna, stanowiąca - podobnie jak gł. grzbiet Karpat - wyraźną barierę komunikacyjną. Wyjątkiem jest dzielnica Sandomierza ­ Nadbrzezie, która jako leżąca po prawej stronie Wisły była częścią d. Galicji, a dziś znajduje się w woj. świętokrzyskim.

Granica zachodnia ­ z woj. małopolskim - nie nawiązuje swoim przebiegiem do żadnych podziałów historycznych ani naturalnych.

Rys. 3. Przesunięcia granic województwa rzeszowskiego
w latach 1944-75 i podkarpackiego od 1999 r.

NAZWA WOJEWÓDZTWA

Wraz ze zmianą podziału administracyjnego Polski na przeł. 1998 i 1999 r. wprowadzono nowy system nazw województw. Dotychczasowe ich nazwy pochodziły od głównego miasta, będącego siedzibą władz wojewódzkich (np. woj. przemyskie, rzeszowskie, krośnieńskie, tarnobrzeskie, tarnowskie). Natomiast większość aktualnych nazw woj. utworzono od nazw regionów historycznych (prowincji lub ziem w Polsce przedrozbiorowej), zapewne aby zaakcentować ciągłość Państwa Polskiego od czasów średniowiecza. Mamy dziś zatem: woj. mazowieckie (od historycznego Mazowsza), woj. wielkopolskie (od Wielkopolski), małopolskie (od Małopolski) itp. Posługując się takimi nazwami nabywamy nieświadomie przekonania, że np. woj. mazowieckie to dawne Mazowsze, woj. wielkopolskie to była Wielkopolska, a woj. małopolskie pokrywa się granicami z niegdysiejszą Małopolską. Nic bardziej mylnego! Przykładami niekonsekwencji są choćby Radom z d. Małopolski, znajdujący się ob. w woj. mazowieckim, Łomża z byłego Mazowsza, leżąca w woj. podlaskim, Częstochowa z Małopolski, wchodząca w skład woj. śląskiego. Gorzów Wielkopolski wcale nie leży w woj. wielkopolskim, lecz jest jedną ze stolic woj. lubuskiego, Biała Podlaska nie ma nic wspólnego z obecnym woj. podlaskim, ponieważ znajduje się w woj. lubelskim. Takich przykładów jest znacznie więcej. Ze szczególnym pomieszaniem nazw muszą borykać się np. mieszkańcy Siedlec, które leżą w granicach historycznej Małopolski, ale wg podziału administracyjnego -­ w woj. mazowieckim, natomiast zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym ­- na Nizinie Południowopodlaskiej. Nazwy tylko trzech województw: lubelskiego, łódzkiego i opolskiego ­pochodzą od głównych miast. W jednym tylko przypadku nazwa województwa nawiązuje do pasma górskiego. Chodzi tu o woj. świętokrzyskie z siedzibą w Kielcach, obejmujące Góry Świętokrzyskie z rozległym ich otoczeniem.

Przypadek woj. podkarpackiego jest szczególny. Jego nazwa nie nawiązuje ani do dawnego podziału historycznego (nie było bowiem prowincji Podkarpacie), ani do pasma górskiego, ani też do nazwy głównego miasta. W pierwotnym projekcie podziału administracyjnego Polski, dla nowego województwa zarezerwowano nazwę „wschodniomałopolskie”. W istocie ­ prowincja Małopolska obejmowała w Polsce przedrozbiorowej zach. i płn. zach. tereny tej jednostki administracyjnej. Problem pojawił się z przynależnością historyczną wsch. części projektowanego województwa. Była to bowiem w Polsce przedrozbiorowej część Rusi Czerwonej. W woj. ruskim znajdował się nie tylko Rzeszów, ale także inne ważne miasta regionu, jak: Przemyśl, Jarosław, Sanok i Krosno. Wprawdzie Małopolską zaczęto z czasem nazywać także płd.-wsch. rubieże Polski, w tym woj. ruskie, jednak ze względu na mieszaną strukturę etniczną tych terenów nie było to najszczęśliwsze rozwiązanie. Województwa ruskie i bełskie zamieszkiwali bowiem w dużej mierze Ukraińcy, dla których stosowanie nazwy regionu jednoznacznie kojarzącej się z Polską było nadużyciem. Obecna nazwa województwa - podkarpackie -­ biorąc pod uwagę względy historycze i kulturowe wydaje się być neutralna. Problem pojawia się natomiast z innego powodu, bowiem nazwa ta już została zarezerwowana dla innego regionu geograficznego, który mianuje się Podkarpaciem. Na pytanie - co to jest za region - możemy uzyskać bardzo różne odpowiedzi. Wg podziałów fizycznogeograficznych, Podkarpacie to pasmo obniżeń ciagnące się po zewnętrznej stronie łuku górskiego Karpat. Tak rozumiane Podkarpacie wykracza daleko poza granice woj. podkarpackiego, zarówno na zach. (obejmując część woj. małopolskiego, śląskiego i Rep. Czeskiej), jak i daleko na wsch. (po Ukrainę i Rumunię). W tak rozumianym Podkarpaciu leżą m.in.: Ostrawa (Rep. Czeska), Oświęcim, Kraków i Tarnów (woj. małopolskie), a także Sambor, Stryj i Iwano-Frankowsk (d. Stanisławów) na terytorium Ukrainy. Granice woj. podkarpackiego nie mają zatem nic wspólnego z zasięgiem Podkarpacia w znaczeniu fizyczno-geograficznym. Tylko skromna część tego rozległego regionu znalazła się w opisywanym województwie. Poza tym blisko połowę pow. woj. podkarpackiego zajmują właściwe Karpaty, nie wspominając już o fragmentach Wyżyn Polskich na płn. i płn.-wsch.

Sytuację dodatkowo gmatwa język potoczny, w którym nazwy Podkarpacie używa się często dla oznaczenia obniżeń w rej. Jasła, Krosna i Sanoka, czyli Dołów Jasielsko-Sanockich. Co prawda, nazwy zawierające przedrostek „pod-” stosowane są już w Karpatach Polskich, jak np. Podhale (region położony poniżej hal) czy Podbeskidzie (u podnóża Beskidów). Jednak nazwa Podkarpacie dla oznaczenia okolic Krosna wydaje się być niefortunna, bowiem Doły Jasielsko-Sanockie nie tworzą podnóża Karpat, lecz są ich integralną częścią. Wprawdzie język potoczny ma prawo być do pewnego stopnia nieprecyzyjny, ale czy można Podkarpaciem nazywać obszar, który w istocie leży w centralnej części Karpat?

Oba wyżej naszkicowane problemy nazewnicze bledną wobec nowego zjawiska semantycznego. Powszechnie używana nazwa województwa ­- podkarpackie -­ znalazła bowiem swój synonim, właśnie w brzmieniu „Podkarpacie”. Nazwą tą zaczęto oznaczać pewien region administracyjno-gospodarczy utożsamiany z obszarem województwa. Takie rozumienie nazwy „Podkarpacie” zaczęło w języku potocznym wypierać dawne jej znaczenia. W ten sposób „na Podkarpaciu” sytuujemy zarówno roztoczański Narol (Wyżyny Polskie), jak i wierzchołki Beskidu Niskiego (Karpaty Zachodnie), a nawet Bieszczadów (Karpaty Wschodnie). Pojawiają się wątpliwości, czy aby Tarnica nie jest przypadkiem najwyższą górą Podkarpacia.

Taka wieloznaczność nazwy Podkarpacie może być przyczyną ciekawych nieporozumień. Jeżeli bowiem oznajmimy, że jedziemy „na Podkarpacie”, to tak właściwie nie wiemy, czy mamy na myśli całe woj. podkarpackie, jakąś jego część, czy też zupełnie inny region w Karpatach lub jego sąsiedztwie. Podkarpaciem możemy bowiem nazywać nie tylko okolice Krosna, Rzeszowa, Tarnobrzega czy Przemyśla, ale także Tarnowa, Krakowa, a nawet Gorlic. Używając zatem nazwy Podkarpacie, dopiero z kontekstu (i to nie zawsze) jesteśmy w stanie domyślić się, czy chodzi o region fizycznogeograficzny leżący u podnóża Karpat, Doły Jasielsko-Sanockie, czy też nowe, utworzone w 1999 r. województwo.

Komplikacje wynikające z wprowadzenia nowych nazw województw dotyczą całej Polski. Nazwy aktualnych jednostek administracyjnych, używane na co dzień, utrwalają się lepiej w świadomości mieszkańców niż nazwy krain historycznych. Być może już niedługo Małopolską będziemy nazywać wyłącznie woj. małopolskie, zapominając, że była to niegdyś rozległa prownicja m.in. z Częstochową, Kielcami, Lublinem i Sandomierzem. Rozmywają się w świadomości Polaków granice Mazowsza, Podlasia, Śląska, Wielkopolski i innych regionów. Nazwy te nabierają nowych znaczeń, ale tracą swą wartościową cechę -­ precyzję.

STOLICA WOJEWÓDZTWA

Z początkiem stycznia 1999 r. Rzeszów stał się ponownie stolicą dużego województwa jako jeden z 18 ośrodków tego szczebla w kraju. Wobec pozostałych miast wojewódzkich jest to stosunkowo niewielka stolica województwa (177,5 tys. mieszk. w 2010 r.). Mniejsze są Opole, Zielona Góra i Gorzów Wlkp., a od 2010 r. także Olsztyn (176,5 tys. mieszk.).

W latach 2006-2010 przeprowadzono wielką akcję poszerzania granic Rzeszowa. Do miasta przyłączono wówczas: Słocinę i Załęże z gm. Krasne, Białą i Budziwój z gm. Tyczyn, Zwięczycę z gm. Boguchwała, Przybyszówkę z gm. Świlcza oraz część Miłocina z gm. Głogów Młp. Powierzchnia miasta wzrosła ponad dwukrotnie: z 53,7 km2 w 2005 r. do 116,4 km2 w roku 2010. Liczba mieszkańców Rzeszowa zwiększyła się w tym czasie o 18,5 tys.

Poszerzanie granic miasta miało na celu nie tylko uzyskanie nowych terenów pod inwestycje. Zwiększenie liczby ludności i potencjału gospodarczego Rzeszowa ma również znaczenie prestiżowe. Umocnienie się tego miasta jako ośrodka wojewódzkiego ma gwarantować utrzymanie woj. podkarpackiego, zwłaszcza wobec powracających pomysłów korekt na mapie administracyjnej kraju. Likwidacja tej jednostki samorządu terytorialnego i rozparcelowanie jej obszaru na województwa ościenne z pewnością przecięłoby historycznie ukształtowane powiązania społeczne i gospodarcze oraz utrudniłoby kontakt ludności z instytucjami szczebla wojewódzkiego. Trudno sobie wyobrazić, aby np. mieszkańcy Bieszczadów musieli podróżować do najbliższej siedziby województwa w Krakowie bądź Lublinie.

Opracowanie tekstu i rysunków: Paweł Wład