Paweł Wład

Sklep

Wydawnictwo

Archiwum

Roztocze

Aktualnie większość publikacji Wydawnictwa Turystycznego Paweł Wład poświęcona jest Roztoczu, które jest wąską, lecz silnie wydłużoną i urozmaiconą wyżyną we wschodniej Polsce i w zachodniej Ukrainie. Aby przybliżyć Czytelnikom ten niezwykły i fascynujący region, poniżej zamieszczono podstawowe informacje o jego położeniu i środowisku przyrodniczym. Są to obszerne fragmenty pierwszej części książki P. Włada Roztocze dla dociekliwych, stanowiącej t. 1. serii wydawniczej Roztocze Puszcza Solska.

Rys. 1. Położenie i podział Roztocza

ROZTOCZE to stosunkowo wąskie, choć silnie wyodrębniające się pasmo wzniesień, należące do Wyżyn Przedkarpackich (wału metakarpackiego). Ciągnie się szerokim łukiem od okolic Kraśnika na płn.-zach. po rejon Lwowa na płd.-wsch. Długość tego pasma wynosi 194 km, a szerokość waha się w granicach od kilkunastu kilometrów w rejonie Rawy Ruskiej do ok. 30 km w okolicach Tomaszowa Lub. i Żółkwi.

Powierzchnia Roztocza wynosi ok. 3,4 tys. km², z tego prawie 2,4 tys. km² (ponad 70%) znajduje się na terytorium Polski, reszta należy do Ukrainy.

Nazwa Roztocze została wprowadzona do literatury w 2. połowie XIX w. Oznacza ona dział wodny, a w szerszym znaczeniu wzniesienia, z których strumienie „roztaczają” swe wody, czyli toczą je w różnych kierunkach. Nazwa ta okazała się trafna, ponieważ wody Roztocza rzeczywiście odprowadzane są do różnych rzek (Sanu, Wisły, Wieprza, Bugu, Dniestru) i mórz (Bałtyckiego i Czarnego).

Położenie geograficzne Roztocza wyznaczają jego skrajne punkty. Południowy i jednocześnie wsch. kraniec regionu znajdziemy na granicy z Gołogórami, we wsi Wodniki (49°42'N, 24°15'E) w rejonie pustomyckim na płd.-wsch. od Lwowa. Najbardziej na północ wysunięty punkt Rozocza zlokalizowany jest w Zakrzówku-Osadzie (50°57'N) w powiecie kraśnickim, a skraj zachodni (22°18'E) - w leżącej w tym samym powiecie wsi Słodków III. Rozciągłość południkowa regionu wynosi zatem 1°15', a równoleżnikowa 1°57'. Różnica czasu słonecznego między skrajnymi punktami Roztocza (wsch. i zach.) wynosi 7 min i 48 sek. Geometryczny środek Roztocza (50°19,5'N, 23°16,5'E) wypada na wzgórzu Patryja (319,9 m n.p.m.) na płn.-wsch. od Płazowa (gmina Narol w powiecie lubaczowskim). Mieszkańcy środkowej części Roztocza oglądają wschodzące Słońce o ok. 9 minut wcześniej niż w Warszawie i przeszło 35 minut wcześniej niż w Szczecinie, ale o ok. 30 minut później niż w Kijowie - stolicy Ukrainy.

Rys. 2. Położenie Roztocza w obrębie Wyżyn Przedkarpackich

Wg podziału fizycznogeograficznego J. Kondrackiego (1998), Roztocze jest makroregionem należącym do podprowincji Wyżyna Lubelsko-Lwowska, stanowiąc najbardziej na wsch. wysunięty człon prowincji Wyżyny Polskie i podobszaru Europa Środkowa. Pod względem wysokości, budowy geologicznej, klimatu, roślinności i gleb stanowi region przejściowy między Wyżynami Polskimi i Wyżynami Ukraińskimi. Na Roztoczu zbiegają się ważne granice geologiczno-tektoniczne, klimatyczne, glebowe i fitogeograficzne. Tak duża zbieżność granic stanowi uzasadnienie zaliczenia Roztocza do pogranicza wielkich obszarów fizycznogeograficznych. Geografowie polscy traktują płn.-wsch. próg Roztocza za granicę rangi kontynentalnej, rozdzielającą obszary: Europę Wschodnią od Europy Zachodniej. Bardzo ważna jest również płd.-zach. granica Roztocza, rozdzielająca podobszar (megaregion) nazywany Pozaalpejską Europą Zachodnią lub Europą Środkową od podobszaru karpackiego (którego pełna nazwa brzmi: Karpaty, Podkarpacie i Kotlina Panońska). Granice tych obszarów i podobszarów fizycznogeograficznych utrzymują Roztocze jakby w kleszczach, które ostatecznie zamykają się na płd.-wsch. od Lwowa.

Roztocze dość wyraźnie wyodrębnia się w terenie, bowiem otaczają go zewsząd rozległe kotliny bądź obszary zdecydowanie niższe - od płd.-zach. Kotlina Sandomierska, od wsch. Kotlina Pobuża, a od płn. Padół Zamojski. Na płn.-zach. wzgórza Roztocza rozpłaszczają się, przechodząc w nieco niższe garby Wyżyny Lubelskiej (Wzniesień Urzędowskich i Wyniosłości Giełczewskiej), na płn.-wsch. łączą się ze wzniesieniami Wyżyny Wołyńskiej (Grzędy Sokalskiej), na płd. przechodzą w Płaskowyż Lwowski (zaliczany do Opola), sięgając na płd.-wsch. wąskim grzbietem po Gołogóry. W takim otoczeniu wypiętrzone pasmo Roztocza przypomina kształtem pomost łączący Wyżyny Polskie z Wyżynami Ukraińskimi, w szczególności Wyżynę Lubelską na płn.-zach. z Opolem (zach. częścią Wyżyny Podolskiej) na płd.-wsch.

Granice Roztocza wyznaczają na ogół wyraźne progi terenowe (krawędzie), rzadziej doliny rzek. Silnie zaznacza się w terenie granica Roztocza z Kotliną Sandomierską. Tworzy ją układ wyraźnych progów, ciągnących się szerokim łukiem od Modliborzyc na płn.-zach. przez Frampol, Horyniec-Zdrój, Niemirów po Dobrostany (Ukraina) na płd.-wsch. Bardzo wyraźny, miejscami 100-metrowej wysokości próg terenowy stanowi też płn. granicę Roztocza z Padołem Zamojskim. Ciągnie się on od okolic Targowiska na zach. po rejon Komarowa na wsch. Ku wsch. wzgórza Roztocza przechodzą łagodnie w niższe, równoleżnikowo ułożone garby Grzędy Sokalskiej, należącej do Wyżyny Wołyńskiej. Począwszy od Jarczowa na płn. przez Rawę Ruską, Żółkiew po Lwów na płd. biegnie kolejny, bardzo wysoki próg terenowy, oddzielający Roztocze od rozległej Kotliny Pobuża na wsch. Mniej wyraźna jest płd. granica Roztocza na linii Lwów - Dobrostany z zapadniętym względem niego Płaskowyżem Lwowskim. Teren obniża się łagodnie ku płd., przechodząc m.in. w dolinę Wereszycy. Jeszcze bardziej rozmyta granica oddziela Roztocze od Wzniesień Urzędowskich na płn.-zach., będących częścią Wyżyny Lubelskiej. Na krótkim odcinku jest to dol. Bystrzycy, jednak w rej. Polichny i Szastarki wierzchowina Roztocza wys. 290 m n.p.m., opada łagodnie ku zach., przechodząc w nieco niższą wierzchowinę Wzniesień Urzędowskich (270-280 m n.p.m.). Krótki odcinek graniczny z Wyniosłością Giełczewską (środk. częścią Wyżyny Lubelskiej) ma postać ciągu obniżeń na płn.-zach. przedłużeniu Padołu Zamojskiego od Targowiska w dolinie Poru po okolice Zakrzówka-Osady w dol. Bystrzycy.

Pasmo Roztocza można dzielić wg rozmaitych kryteriów: fizycznogeograficznych, historyczno-kulturowych, politycznych, ekonomicznych czy wreszcie turystycznych. Zgodnie z regionalizacją fizycznogeograficzną J. Kondrackiego (1994), makroregion Roztocze dzieli się na trzy części (mezoregiony): Roztocze Zachodnie, Roztocze Środkowe oraz Roztocze Wschodnie, przy czym ten ostatni człon zwany jest też przez geografów lubelskich (Chałubińska, Wilgat 1954) Roztoczem Południowym. Poszczególne części Roztocza różnią się od siebie niektórymi cechami budowy geologicznej, rzeźby terenu i roślinności. Roztocze Zachodnie niemal w całości ma charakter wyżyny lessowej, pozostałe części mają w większości cechy wyżyny wapiennej lub wapienno-piaszczystej. Roztocze Wschodnie cechuje się największym rozprzestrzenieniem skał mioceńskich, gł. wapieni i piaskowców. Roztocze Zachodnie i Roztocze Środkowe znajduje się w całości na terytorium Polski, Roztocze Wschodnie przecina w poprzek granica polsko-ukraińska. Roztocze Zachodnie oddzielone jest od Roztocza Środkowego szerokim obniżeniem, zwanym Padołem Zwierzynieckim, przebiegającym ogólnie z płn. na płd. Jako granicę Roztocza Środkowego z Roztoczem Wschodnim (Południowym) przyjmuje się ciąg obniżeń Rebizanty - Narol - Lubycza Król. Na płn.-wsch. od Padołu Tomaszowskiego, przy granicy Roztocza i Wyżyny Wołyńskiej P. Wład (1996) wyodrębnia dodatkowo Roztocze Północno-Wschodnie, różniące się od pozostałej części Roztocza Środkowego dużym rozprzestrzenieniem pokrywy lessowej i obecnością licznych stanowisk roślinności sucholubnej. Z powodu ukośnego przebiegu Roztocza względem kierunków głównych, wielu autorów podważa sens nazw Roztocze Zachodnie, Środkowe i Wschodnie, ewentualnie Południowe. Zamiast nich proponują oni nazwy odpowiednio: Roztocze Gorajskie, Tomaszowskie i Rawskie (Maruszczak 1972). J. Buraczyński (1993) rozbudował ten podział Roztocza do sześciu regionów geomorfologicznych. Oprócz Roztocza Gorajskiego, Tomaszowskiego i Rawskiego wskazał on na wyodrębniające się po stronie polskiej Roztocze Szczebrzeszyńskie, a po stronie ukraińskiej Roztocze Janowskie oraz Roztocze Lwowskie. Należy dodać, że na płd.-wsch. od dol. Pełtwi we Lwowie wyodrębnia się wąskie, ale silnie rozczłonkowane pasmo wzgórz zwane Roztoczem Dawidowskim, które wciśnięte jest między Kotlinę Pobuża a Płaskowyż Lwowski (Opole). W jego obrębie znajdują się wzgórza: Wysoki Zamek ze sztucznie nadsypanym kopcem Unii Lubelskiej (wys. 409,5 m n.p.m.) i Czartowska Skała (wys. 409,0 m n.p.m.), które są najwyższymi wzniesieniami całego makroregionu Roztocze.

Z punktu widzenia przynależności politycznej opisywany region dzieli się na Roztocze Polskie i Roztocze Ukraińskie. Na zróżnicowanie kulturowe regionu duży wpływ miało jego usytuowanie na pograniczu ziem Polski i Rusi. Przemieszczając się wzdłuż pasma Roztocza można zaobserwować płynne przejście krajobrazu kulturowego od rdzennie polskiego na płn.-zach., po historycznie ruski (dziś ukraiński) na płd.-wsch. Ostrzejszy podział kulturowy spowodowała XIX-wieczna granica zaborów rosyjskiego i austriackiego, przecinająca mniej więcej w połowie omawiany region, a zaznaczająca się dziś zwłaszcza w zróżnicowaniu obyczajów ludności i w architekturze sakralnej.

Rys. 3. Subregiony geomorfologiczne Roztocza (wg J. Buraczyńskiego, Regiony geomorfologiczne Roztocza, Annales UMCS, B, 48. Lublin 1993, nieco zmienione i uzupełnione). Objaśnienia numeracji: Wład P., Roztocze dla dociekliwych, Rzeszów 2011, s. 20-21.

ROZWÓJ GEOLOGICZNY

Proces wypiętrzania się obszaru Roztocza, podobnie jak całego pasma Wyżyn Przedkarpackich, postępuje od okresu neogenu (młodszego trzeciorzędu) i jest równoczesny z kształtowaniem Karpat. Skały fliszowe tego górotworu, nasuwające się z południa, wgniotły swą masą skorupę ziemską, formując na przedmurzu gór zapadlisko przedkarpackie, podczas gdy na dalszym przedpolu wyodrębnił się wał metakarpacki, tworzący dziś Wyżyny Przedkarpackie. Pomiędzy zapadliskiem przedkarpackim a wałem metakarpackim powstał system uskoków, na których ukształtował się płd.-zach. próg Roztocza. Ogólny przebieg tego progu, jak i całego pasma Roztocza wynika z tektoniki głębszego podłoża, przede wszystkim z obecności aktywnego do dziś, wielkiego szwu transeuropejskiego, ciągnącego się od Morza Północnego po Morze Czarne, noszącego we wsch. części nazwę strefy Teiseyre`a-Tornquista. Jest to bardzo ważna granica geologiczna, której geolodzy ukraińscy przypisują nawet rangę planetarną. Dzieli ona główne jednostki tektoniczne Europy: bardzo starą platformę wschodnioeuropejską z fundamentem prekambryjskim na płn.-wsch. od znacznie młodszych struktur geologicznych zachodniej części naszego kontynentu. Ruchy tektoniczne żywe są jeszcze dziś - Roztocze podnosi się względem sąsiedniego zapadliska przedkarpackiego (Kotliny Sandomierskiej) o 1-2 mm rocznie. W ciągu kilkunastu milionów lat ruchy te doprowadziły do wypiętrzenia morskich skał osadowych Roztocza na obecną wysokość 300-400 m n.p.m.

Skały lite Roztocza powstały w warunkach morskich najogólniej w dwóch okresach czasu. Główna ich masa powstała w okresie kredy (górny mezozoik). Są to skały typu margli oraz im pokrewnych gez i opok. W okresie neogenu (młodszego trzeciorzędu) obszar Roztocza ponownie został zalany przez morze, które rozpościerało się na przedpolu piętrzących się wówczas na płd. Karpat. Na dnie tego morza osadziły się piaski, piaskowce i wapienie, budujące dziś m.in. niektóre najwyższe wzniesienia Roztocza. Szczególnie interesujące są roztoczańskie wapienie, pochodzące z mioceńskiego morza. Wyróżniają się one ogromną ilością skamieniałości - szczątków muszli i raf koralowych. W skałach mioceńskich znajdowane są nawet fragmenty skamieniałych pni drzew - taksodii sekwojowatych, będące osobliwością na skalę europejską. W wyniku długotrwałej erozji skały mioceńskie zostały w dużej części usunięte. Największe powierzchnie zajmują na Roztoczu Wschodnim, a w pozostałej części Roztocza skupiają się przy jego płd.-zach. krawędzi. Warstwa wapieni mioceńskich na Roztoczu nie jest gruba, stąd nie można się spodziewać efektownych, skalistych form krasowych, znanych choćby z Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Tym niemniej możemy podziwiać pojedyncze głazy i formy skalne, jak choćby Płaczący Kamień na Roztoczu Zachodnim, skałki na wierzchołkach Wapielni i Kamienia na Roztoczu Środkowym, Diabelskie Kamienie i Świątynię Słońca na polskim Roztoczu Wschodnim, Skałę Tymosza, Czerwony Kamień, Stołowy Kamień, Białą Skałę czy wreszcie Czartowską Skałę w ukraińskiej części regionu. Istnieją nawet jaskinie, największe po stronie ukraińskiej: w Stradczu i na Majorówce we Lwowie (Jaskinia Miodowa), mniejsze są w Skale Tymosza w Krechowie i na Czartowskiej Skale w Winnikach.

W podokresie plejstocenu prawie cały obszar Roztocza (z wyjątkiem Roztocza Lwowskiego) przykryty był lądolodami, najpierw podczas zlodowacenia San I (ok. 630-550 tys. lat temu), później zlodowacenia San II (ok. 520-430 tys. lat temu). To właśnie podczas tego drugiego glacjału lądolód miał największy zasięg. Na zach. obrzeżu regionu (skłon Roztocza Zachodniego) występują także osady przyniesione przez lądolód podczas zlodowacenia Odry (ok. 320-230 tys. lat temu). Śladem dawnej obecności lądolodów są zachowane resztki plejstoceńskich glin zwałowych oraz nieliczne głazy narzutowe.

Szczególny wpływ na krajobraz Roztocza mają pokrywy pylaste typu lessu, nagromadzone przez wiatr podczas kolejnych zlodowaceń. Najstarsze pokrywy lessowe zostały niemal całkowicie zdarte przez erozję. Miejscami zachowały się lessy pochodzące z okresu zlodowacenia Warty (ok. 210-130 tys. lat temu), jednak największe rozprzestrzenienie mają lessy ostatniego zlodowacenia - Wisły (bałtyckiego, 115-10 tys. lat temu). Decydują one głównie o krajobrazie Roztocza Zachodniego i Północno-Wschodniego, ale lokalnie występują też w innych częściach regionu.

Rys. 4. Bloki i rowy tektoniczne Roztocza (wg J. Buraczyńskiego, Roztocze. Środowisko przyrodnicze, Lublin 2002, s. 45.). Objaśnienia numeracji: Wład P., Roztocze dla dociekliwych, Rzeszów 2011, s. 17.

RZEŹBA TERENU

Zasadnicze rysy rzeźby Roztocza ukształtowały się na początku plejstocenu (1-2 mln lat temu) wskutek długotrwałej działalności rzek i denudacji. Budowa geologiczna, w szczególności tektonika sprawia, że jest to wyżyna o budowie płytowej, czyli wyrzeźbiona w warstwach skalnych leżących niemal poziomo. Warstwy te nie zachowują ciągłości, lecz są gęsto pocięte uskokami na bloki tektoniczne. Do sieci tych uskoków nawiązuje większość dolin, obniżeń i krawędzi. Najbardziej charakterystyczne dla regionu są uskoki tektoniczne o przebiegu NW-SE, równoległe do pobliskiej strefy Teiseyre`a-Tornquista (brzegu platformy wschodnioeuropejskiej). Do tych właśnie uskoków nawiązują krawędzie Roztocza: płn.-wsch. i płd.-zach. oraz niektóre doliny, np. Tanwi, Sołokiji.

Doliny o założeniach tektonicznych rozdzielają mniej lub bardziej odosobnione garby, płaskowyże i wzgórza, niejednokrotnie w formie stoliw („gór stołowych”), czyli wzniesień o wyraźnie spłaszczonych wierzchołkach. Przykładem takiej osobliwej formy jest potężna „góra stołowa” Wielkiego Działu - jednego z najwyższych wzniesień polskiej części Roztocza. Silnie rozczłonkowana rzeźba Roztocza przypomina miejscami bardziej Pogórze Karpackie niż łagodnie pofalowane Wyżyny Polskie.

Szczególnym efektem wznoszących ruchów tektonicznych na Roztoczu są liczne drobne, ale liczne wodospady zwane tu „szumami”, utworzone w korytach rzek spływających ku Kotlinie Sandomierskiej. Powstały one na wychodniach odporniejszych skał kredowych. Formy te szczególnie efektownie prezentują się w korytach Szumu, Sopotu oraz Tanwi i jej dopływów - Jeleniu oraz Potoku Łosinieckim. Chronione są w rezerwatach Nad Tanwią, Czartowe Pole i Szum. Najwyższe z nich osiągają 1,6 m wys. (na Potoku Łosinieckim k. młyna w Rybnicy).

Na stromych stokach pokrytych materiałem gliniastym i pylastym woda deszczowa żłobi wąskie, ale głębokie formy erozyjne, zwane debrzami, debrami, zdebrzami lub po prostu jarami. Na obszarach, gdzie występują miąższe i zwarte pokrywy lessów, zwłaszcza na Roztoczu Zachodnim i Roztoczu Północno-Wschodnim, spotkać można wąwozy - suche rozcięcia erozyjne o płaskim dnie i pionowych zboczach - oraz łagodniejsze od nich parowy. Wszystkie te drobne, ale głębokie i szybko rozwijające się formy powodują silne rozczłonkowanie rzeźby terenu, dodają krajobrazowi malowniczości, ale utrudniają gospodarkę rolną, nieraz zagrażają drogom i domostwom oraz uprzykrzają się turystom, którzy chcą skrócić sobie drogę na przełaj. Najgęstsza sieć form erozji wąwozowej na Roztoczu (9 km na km2) występuje na płd.-zach. od Szczebrzeszyna, na terenie zwanym sugestywnie Piekiełko.

W szerokich, piaszczystych obniżeniach terenu napotkać można wydmy śródlądowe (paraboliczne). Zostały one ukształtowane przez wiatr na przedpolu ostatniego lądolodu (wisły), gdzie w warunkach zimnego klimatu roślinność była skąpa i nie była w stanie zatrzymać lotnych piasków. Dziś wydmy te są zwykle zalesione i utrwalone, lecz nieprzemyślana gospodarka człowieka, powodująca zniszczenie pokrywy roślinnej, może je ponownie uruchomić. Najpiękniej wykształcone wydmy, sięgające 25 m wys., zobaczymy na płd.-zach. przedpolu Roztocza - na Równinie Biłgorajskiej.

Innym charakterystycznym elementem rzeźby Roztocza są rozległe wierzchowiny (spłaszczenia na grzebietach wzniesień), stanowiące pozostałość równin uformowanych w neogenie, w okresie poprzedzającym rozwój zlodowaceń. Wierzchowiny te zostały wydźwignięte dzięki aktywnym do dziś ruchom tektonicznym na wys. 100-150 m ponad dna otaczających dolin i kotlin. Wysokości tych wierzchowin wzrastają ogólnie w kierunku płd.-wsch. Wyróżnia się dwa poziomy zrównań wierzchowinowych: niższy i wyższy. Wiekiem nawiązują one do poziomów zrównań w Karpatach, odpowiednio: pogórskiego i śródgórskiego. Ponad poziom najwyższych wierzchowin sięgają kopulaste pagóry ostańcowe, których nie zdążyła jeszcze zniszczyć erozja. Zachowały się dzięki czapom odpornych wapieni mioceńskich, ochraniajacych przed erozją leżące pod nimi warstwy piasków oraz piaskowców. Formy te liczne są na Roztoczu Wschodnim (należą do nich m.in. Goraje, Wielki Dział, Burakowa Niwa, Wysoki Zamek, Czartowska Skała). Na płn.-zach. od linii Rebizanty - Narol - Lubycza Król. istnieje tylko jeden ostaniec najstarszej rzeźby Roztocza - Wapielnia.

Wysokości bezwzględne na Roztoczu rosną ku płd.-wsch. Na płn.-zach. regionu ledwie przekraczają 300 m n.p.m. Najwyższe wzniesienie Roztocza Gorajskiego (337,5 m n.p.m.) znajduje się niedaleko Goraja, wg M. Nasiadki (2005) nosi ono nazwę Wielka Jeżówka. Na Roztoczu Szczebrzeszyńskim (tudzież całym Roztoczu Zachodnim) najwyższe jest wzgórze Dąbrowa (343,8 m n.p.m.). Wyraźną kulminację Roztocza Tomaszowskiego (Środkowego) stanowi samotny pagór ostańcowy Wapielni (386,5 m n.p.m.) koło wsi Ulów. Jako najwyższe wzniesienie na Roztoczu Rawskim oraz w polskiej części Roztocza podawany jest zwykle w literaturze Wielki Dział (390,5 m n.p.m.) - stanowiący potężne, łatwo rozpoznawalne w terenie stoliwo („górę stołową”). Analizując jednak dokładnie mapy topograficzne GGK, najwyżej położony punkt na Roztoczu Rawskim (391,5 m n.p.m.) znajdziemy na pagórze ostańcowym zwanym Długim Gorajem. Niewiele od niego niższy jest sąsiedni pagór o nazwie Krągły Goraj (388,7 m n.p.m.), który jednocześnie jest najwyższym wzniesieniem woj. lubelskiego. W ukraińskiej części Roztocza Rawskiego kulminuje Burakowa Niwa (388,8 m n.p.m.), niewiele ustępują jej inne ostańce, m.in.: Niedźwiedzia (379,9 m n.p.m.), Mielniczna (379,8 m) oraz Dysiowa (374,9 m n.p.m.). Na Roztoczu Janowskim najwyżej położony punkt ma rzędną 400,3 m n.p.m.) i znajdziemy go na płn.-zach. od Dąbrowicy. Niewiele niższe są w tym regionie: pobliski pagór Zajączyka (398,8 m n.p.m.) oraz Buława (397,2 m n.p.m.) i Lehurda (396,9 m n.p.m.). Północna część Roztocza Lwowskiego (nie licząc Roztocza Dawidowskiego rozciagającego się na płd.-wsch. od dol. Pełtwi) kulminuje na wys. 395,8 m n.p.m. w obrębie bloku Skwarzawy. Nieco niższe w tym regionie są Kamienna G. (393,5 m), Krukowa G. (390,0 m) i Biała G. (385,7 m n.p.m.). Roztocze Dawidowskie (i całe Roztocze) ma w istocie dwie kulminacje o podobnej wysokości - naturalną i sztuczną. Najwyższym naturalnym wzniesieniem jest Czartowska Skała k. Winnik (409,0 m n.p.m.), najwyżej położoną formą sztuczną - kopiec Unii Lubelskiej nadsypany na Wysokim Zamku we Lwowie (409,5 m n.p.m.).

Oprócz dolin rzecznych w rzeźbie Roztocza wyróżniają się szerokie, wydłużone obniżenia zwane tu padołami. Od okolic Józefowa na płd. po rejon Szczebrzeszyna na płn. ciągnie się wspomniany już Padół Zwierzyniecki. Drugie, bliźniaczo podobne obniżenie - Padół Gorajca - znajduje się na zachodzie (rozcina Roztocze mniej więcej wzdłuż linii Tereszpol - Radecznica). Te charakterystyczne, szerokie obniżenia, obecnie częściowo wykorzystywane przez rzeki Wieprz i Gorajec, zostały ukształtowane przez tranzytową rzekę płynącą z płd. (z obecnej Kotliny Sandomierskiej) na płn. (ku nizinom środkowej Polski), a w okresach zlodowaceń, gdy na płn. zalegał lądolód - w kierunku przeciwnym: z płn. na płd. Szeroki pas obniżeń rozcina też środk. część regionu. Obejmuje on Kotlinę Górnego Wieprza i Padół Górnej Sołokiji, tworzące razem Padół Tomaszowski. To podłużne względem pasma Roztocza obniżenie oddziela właściwe Roztocze Środkowe (Tomaszowskie Zachodnie albo Krasnobrodzkie), wapienno-piaszczyste i silniej zalesione, od lessowego i bardziej rolniczego Roztocza Północno-Wschodniego (Tomaszowskiego Wschodniego). Ze względu na warunki klimatyczne, glebowe i roślinne niektórzy badacze zaliczają ten drugi region do Grzędy Sokalskiej (Wyżyny Zachodniowołyńskiej), inni - ze względu na wysokość wierzchowin powyżej 300 m n.p.m. - do Roztocza. Na Roztoczu Północno-Wschodnim kulminuje Biała Góra w Majdanie Górnym (353 m n.p.m.).

Roztocze odróżnia się także od regionów otaczających wyraźnie większymi deniwelacjami. Najniżej położone punkty w regionie znajdziemy w płaskodennych dolinach Gorajca i Wieprza (wys. 205 m n.p.m.) oraz w dol. Sanny (wys. 208 m n.p.m.). Deniwelacje między dnami dol. a wierzchowinami rosną od ok. 90 m na płn.-zach. do 170 m w rej. Lwowa na płd.-wsch.

KLIMAT

Klimat Roztocza jest bardziej kontynentalny niż zach. regionów Polski, ale też łagodniejszy i wilgotniejszy niż centralnej części Ukrainy. Na tle warunków panujących w zach. Polsce zimy są tu stosunkowo długie i mroźne (średnia temperatura powietrza w najchłodniejszym miesiącu - styczniu wynosi od -4 do -4,5 °C). Również długie, ale za to ciepłe są lata (średnia temperatura powietrza w miesiącu najcieplejszym - lipcu mieści się w granicach 17-18 °C), a na dodatek występuje tu, wg niektórych danych, najwięcej dni pogodnych w kraju (75 dni w roku o stopniu zachmurzenia od 0 do 2). Roczna amplituda temperatury powietrza wynosi od 21,5 do 22 °C i należy do najwyższych w Polsce, ale najniższych na Ukrainie. Średnia roczna temperatura powietrza zmienia się w granicach 7-7,5 °C i nie odbiega znacząco od wartości notowanych w Polsce, przy czym z powodu niewielkich deniwelacji nie obserwuje się wyraźnego spadku temperatury przy wzroście wysokości, a zdarza się, że w kotlinach, do których w pogodną noc spływa cięższe, chłodniejsze powietrze, notuje się niższą temperaturę powietrza niż na wierzchowinach.

Okres wegetacyjny, czyli czas, w którym panują warunki sprzyjające do rozwoju roślinności (średnia dobowa temperatura powietrza jest wyższa od 5 °C), trwa na Roztoczu średnio 205-207 dni.

Pasmo Roztocza, choć nie imponuje wysokością, stanowi istotną barierę dla wilgotnych mas powietrza napływających z zachodu. Z tego powodu opady atmosferyczne są stosunkowo wysokie - przekraczają na ogół 600 mm rocznie, przy czym rosną ku płd.-wsch. do ponad 700 mm. Najobfitsze opady występują nie tylko na najwyższych wzniesieniach Roztocza, ale także przy jego płd.-zach. krawędzi, wystawionej na oddziaływanie wilgotnego powietrza oceanicznego. Natomiast regiony położone na wschodzie - Wyżyna Zachodniowołyńska i Kotlina Pobuża, gdzie klimat jest bardziej suchy i kontynentalny, mają opady wyraźnie niższe (550-600 mm). Z takiego zróżnicowania temperatury powietrza i opadów wynika, że garb Roztocza stanowi jedną z granic rozdzielających klimaty oceaniczne na zach. od kontynentalnych na wsch.

Pokrywa śnieżna leży średnio przez 90 dni, czyli o 10-20 dni dłużej niż w otaczających kotlinach i ponad miesiąc dłużej niż na Nizinie Śląskiej czy na polskim wybrzeżu Bałtyku. Na dodatek często jest grubsza niż w regionach otaczających, przez co zachęca do uprawiania sportów zimowych. Dzięki temu przybywa stoków z wyciągami narciarskimi (w Krasnobrodzie, Jacni, Chrzanowie, Batorzu, Justynówce), w razie potrzeby sztucznie naśnieżanych.

Rys. 5. Sieć wodna na Roztoczu i obszarach otaczających

WODY

Większa obfitość opadów niż w regionach przyległych oraz obecność skał wapiennych i marglistych powodują, że opisywany region stanowi ogromny rezerwuar wód podziemnych i obszar źródliskowy wielu rzek. Już sama nazwa Roztocze oznacza dział wodny, z którego rzeki „toczą” wody w przeciwnych kierunkach. Na przykład rzeki płynące na płd.-zach. niosą swe wody do Sanu, ku płn. kieruje się ogólnie Wieprz ze swymi dopływami, na wsch. zmierzają dopływy Bugu, a na zach. - bezpośredni dopływ Wisły - Sanna. Wszystkie te cieki odprowadzają wodę do Wisły, która płynie do Morza Bałtyckiego. Wyższej rangi granica hydrograficzna przecina Roztocze Ukraińskie - jego grzbietami biegnie europejski, bałtycko-czarnomorski dział wodny. Rozdziela on obszary, z których wody odprowadzane są do różnych mórz: z jednej strony Wisłą do Bałtyku, a z drugiej Dniestrem do Morza Czarnego. Ten ostatni obszar odwadniany jest przez rzekę Wereszycę wraz z dopływami. Na europejskim dziale wód leży m.in. największe miasto Roztocza - Lwów. Zetknięcie się dorzeczy Dniestru, Sanu i Bugu znajduje się w rejonie G. Mielnicznej (380 m n.p.m.) na Roztoczu Ukraińskim, na wsch. od Niemirowa, natomiast dorzeczy Bugu, Wieprza i Sanu znajduje się w lesie Zarośle na zach. od Tomaszowa Lub.

Silnie spękane, wapienne lub margliste podłoże sprzyja na Roztoczu gromadzeniu się wody i sprawia, że jej krążenie ma wszelkie znamiona zjawisk krasowych. Charakterystyczne są zasobne, ale głęboko zalegające zbiorniki wód podziemnych, gromadzących się przede wszystkim w szczelinach skalnych. Gdy wody wypływają na powierzchnię terenu, formują się od razu w spory strumień. Roztoczańskie źródła są wprawdzie nieliczne, ale cechują się ogromną wydajnością i wysoką jakością wód. Niektóre z nich przypominają wywierzyska, przypominające wypływy podziemnych rzek na powierzchnię terenu. W ciągu jednej sekundy z takiego źródła wypływa kilkadziesiąt, a nawet ponad 100 l wody, czyli 100-krotnie więcej niż ze źródeł w Kotlinie Sandomierskiej, na Pogórzu Karpackim czy w Beskidach, ale za to tyle, co miejscami w wapiennej części Tatr czy na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej. Na dodatek niektóre wody roztoczańskie wydostają się na powierzchnię terenu pod ciśnieniem hydrostatycznym ich dużych mas zgromadzonych w głębi Ziemi, wskutek czego w miejscach wypływu prąd wody unosi ziarenka piasku, powodując ich „kłębienie się” czy „kotłowanie”. Wiele źródeł tego typu uznano za pomniki przyrody. Największy zespół źródeł na Roztoczu znajduje się we wsi Zaporze - jego łączna wydajność wynosi ok. 300 l/s.

Podobnie jak na obszarach krasowych, także na Roztoczu niektóre strumienie niespodziewanie giną w ponorach, by wypłynąć ze wzmożoną siłą w innym, często bardzo odległym miejscu. Z tego powodu dna dolin bywają zatem na pewnych odcinkach piaszczyste i suche, w innych zaś grząskie i bagniste, wręcz nie do przebycia. Bywa, że wypływają pod ciśnieniem hydrostatycznym na powierzchnię terenu już poza granicami Roztocza jako wody artezyjskie. Taki efekt możemy zaobserwować np. w Horyńcu-Zdroju, położonym u podnóża Roztocza po stronie Kotliny Sandomierskiej.

Dzięki dużemu zasilaniu w wodę, rzeki w górnych odcinkach nigdy nie zamarzają, mając stałą temperaturę 8-9 °C, czyli taką, jaka panuje pod ziemią. Dzięki temu nawet w największe mrozy w pobliżu źródeł rozwija się wiecznie zielona roślinność wodna.

Część roztoczańskich wód zalicza się do mineralnych. Ich właściwości lecznicze stały się podstawą rozwoju uzdrowisk: Horyńca-Zdroju, Krasnobrodu, Niemirowa, Szkła, Brzuchowic. Na pograniczu z Kotliną Sandomierską są to gł. wody siarczkowe. Występują też solanki (chlorkowo-sodowo-bromkowe).

Niektóre źródła na Roztoczu otaczane są kultem religijnym, bowiem z nimi wiążą się opowieści o cudownych uzdrowieniach. Nad nimi budowane są kapliczki „na wodzie”, jak np. w Górecku Kościelnym, Janowie Lub., Krasnobrodzie-Podklasztorze, Nowinach Horynieckich, Radecznicy, w Siedliskach k. Hrebennego, a na Ukrainie w Krechowie, Dąbrówce czy w Manasterku.

Od lat obserwuje się na Roztoczu stałe obniżanie się zwierciadła wód podziemnych. Proces ten jest w dużej mierze skutkiem dzialalności człowieka, który kopie rowy, aby odwodnić tereny podmokłe i odprowadzić nadmiar wody podczas deszczy nawalnych. W ten sposób przyspiesza spływ wody, ale zmniejsza jej zasoby podziemne. W rezultacie wydajność wielu, wysoko położonych źródeł maleje, niektóre z nich zanikają całkowicie, w innych woda pojawia się tylko w okresach wilgotniejszych. Wiele rzek roztoczańskich, zwłaszcza w płn.-zach. części regionu, skróciło bieg o kilka kilometrów. Źródła Białej Łady, Bystrzycy, Poru, Sanny znajdują się niżej niż dawniej. W górnych odcinkach ich dolin pozostały suche koryta, które wypełniają się wodą tylko po roztopach lub obfitych opadach.

Wydawać by się mogło, że Roztocze, jako obszar źródliskowy wielu rzek, powinno się wyróżniać nadzwyczaj gęstą siecią wód powierzchniowych. Nic bardziej mylnego! Większość dolin roztoczańskich jest sucha, a tylko niektóre z nich mają odpływ powierzchniowy w postaci rzek. Np. na Roztoczu Zachodnim występuje zaledwie sześć, ale za to dużych rzek: Biała Łada, Branew, Białka, Sanna, Bystrzyca i Por. Niewiele więcej jest ich na Roztoczu Środkowym i Wschodnim. Sprawcą takich warunków jest podłoże geologiczne, albo wapienno-piaszczyste, albo lessowe. Każde z nich chłonie wodę na swój sposób. Wsiąka ona w piasek, jest pochłaniana przez less lub wnika w szczeliny skał wapiennych, przez co gromadzi się dopiero na dużych głębokościach, ale za to w dużej obfitości. Wiele wsi, zwłaszcza tych położonych na wierzchowinach, ma odwieczny problem zaopatrzenia w wodę, ich mieszkańcy stają przed koniecznością budowy bardzo głębokich studni (głębokość 50 i więcej metrów głębokości nie jest rzadkością). Jedynie podczas ulewnych deszczy, na obszarach występowania skał lessowych, woda zanim wsiąknie w podłoże łączy się w strugi, a nawet rwące potoki, które siłą swej erozji żłobią sieci głębokich wąwozów o urwistych zboczach. Potoki te szybko zanikają po ustąpieniu deszczu, wskutek czego dna wąwozów są zazwyczaj suche. Jedynie w niektórych szerokich płaskodennych obniżeniach terenu, zwanych na Roztoczu padołami, występuje obfitość wody, która z powodu nikłego pochylenia terenu niechętnie odpływa, formując rozległe bagna i torfowiska. Na obszarach piaszczystych woda wypełnia obniżenia między wydmami, tworząc pasma bagien zwane w Puszczy Solskiej „smugami”, a nawet jeziora, których największe skupisko zobaczymy k. Kadłubisk przy szosie z Narola do Bełżca. Wiele bagien zostało zdrenowanych siecią rowów melioracyjnych i osuszonych, inne zamienione na stawy rybne. Tylko nieliczne zostały objęte ochroną prawną, np. Międzyrzeki - obszar ochrony ścisłej Roztoczańskiego P.N. w Padole Zwierzynieckim, rezerwaty: Źródła Tanwi na Roztoczu, Wieprzec na pograniczu Roztocza i Padołu Zamojskiego oraz Imielty Ług, Kacze Błota i Obary na Równinie Biłgorajskiej, a także użytek ekologiczny Bagno Tałandy w Padole Gorajca.

GLEBY

Przejściowość przyrodnicza Roztocza i specyfika budowy geologicznej ma swe odbicie w skrajnym zróżnicowaniu gleb. Możemy na nim spotkać obok siebie zarówno gleby strefy czarnoziemów leśno-stepowych, spotykanych we wschodniej części Europy, jak i gleby brunatne i bielicowe, pospolite w środkowej części naszego kontynentu. Tę niezwykłą mozaikę gleb o skrajnie różnej wartości użytkowej wzbogacają lokalnie żyzne, ale trudne w uprawie rędziny wytworzone na wychodniach margli kredowych i wapieni mioceńskich. Rędziny można poznać po dużej ilości wapiennych odłamków skalnych (szkieletu).

Najbardziej wartościowe dla rolnictwa gleby wykształciły się na lessach. Są to najczęściej gleby brunatne, które prawdopodobnie powstały z przekształcenia bardzo żyznych czarnoziemów leśno-stepowych. Te ostatnie, wg niektórych gleboznawców, miały wytworzyć się na Roztoczu w młodszej części okresu subborealnego (4,2-2,8 tys. lat temu), w klimacie bardziej suchym niż dziś. Nic dziwnego, że obszary lessowe są intensywnie użytkowane rolniczo, stanowiąc zach. przedłużenie czarnoziemów hrubieszowskich. Tymczasem w płd.-zach. części Roztocza Środkowego i na Roztoczu Wschodnim rolnictwo ma trudniejsze warunki rozwoju. Uprawą roli objęte są najczęściej wierzchowiny i słabo nachylone stoki, gdzie dominują gleby brunatne i płowe na zwietrzelinach gez i opok oraz na glinach polodowcowych. W obniżeniach terenu oraz na Równinie Biłgorajskiej, gdzie dominują piaszczyste gleby bielicowe i rdzawe, przeważają lasy. Podmokłe dna dolin z glebami mułowo-bagiennymi i madami albo użytkowane są jako łąki i pastwiska, albo utworzono w nich stawy hodowlane. Największy zespół stawów rybnych na Roztoczu powstał w Kotlinie Górnego Wieprza k. Tarnawatki. Liczne stawy rybne utworzone są też w Puszczy Solskiej, głównie w zach. części Lasów Janowskich oraz w okolicy Rudy Różanieckiej i Nowego Lublińca.

Rys. 6. Rozmieszczenie zbiorowisk leśnych na Roztoczu w zależności od rzeźby terenu, warunków wodnych i glebowych (wg Izdebskiego i in., Zbiorowiska roślinne RPN na tle warunków siedliskowych. Wyd. UMCS, Lublin 1992, s. 42.)

ROŚLINNOŚĆ

Przejściowość klimatyczna Roztocza sprawia, że ukształtowały się na nim granice ważnych regionów roślinnych. Wg podziału fitogeograficznego B. Pawłowskiego i W. Szafera (1974), opisywany obszar leży przy granicy dwóch prowincji: Pontyjsko-Pannońskiej i Niżowo-Wyżynnej, Środkowoeuropejskiej. Granicę tych prowincji ustalono przy płn.-wsch. krawędzi Roztocza Środkowego i Wschodniego. Wyrazem przejściowości fitogeograficznej jest współwystępowanie na Roztoczu gatunków roślin z różnych stref i typów klimatów. Spotyka się na nim zarówno gatunki związane z klimatem oceanicznym, jak i kontynentalnym, suchym. Obok elementów południowo-wschodnich, stepowych spotyka się gatunki z regla dolnego Karpat (tzw. górskie), a nawet pochodzące z dalekiej północy. Dzięki temu szata roślinna należy do najbogatszych i najciekawszych zarówno w Polsce, jak i na Ukrainie.

W lasach Roztocza i w Puszczy Solskiej występuje ok. 35 gatunków drzew, czyli prawie wszystkie rosnące w Polsce. Spośród nich najczęściej spotykane są sosna, buk, grab, nieco rzadziej jodła, świerk, olsza czarna oraz dęby: szypułkowy i bezszypułkowy. Charakterystyczne jest, że niektóre gatunki drzew mają na Roztoczu lub w jego pobliżu granice swego zwartego występowania. Są to: buk zwyczajny, jodła pospolita, świerk pospolity i lipa szerokolistna. Granice te są jednym z przejawów przejściowości fitogeograficznej regionu. Osobliwością Roztocza jest też najbardziej na wsch. wysunięte w Polsce stanowisko modrzewia polskiego, chronione w rezerwacie Skrzypny Ostrów k. Tarnawatki. Ponadto w płd.-wsch. części Roztocza znane są interesujące krzewy terenów suchych i nasłonecznionych, jak: szakłak pospolity (spotykany na złomach wapiennych) oraz kłokoczka południowa.

Zasadniczą część flory Roztocza, podobnie jak Polski, tworzy element holarktyczny. Są to gatunki związane występowaniem z rozległym państwem biogeograficznym Holarktydą, obejmującym przeważającą część lądów półkuli północnej. Podstawowe znaczenie ma wśród nich podelement eurosyberyjski, do którego należą pospolite gatunki leśne, np. sosna pospolita, brzoza omszona, wiązówka błotna, malina właściwa, borówka czernica. Rzadziej spotykane są brzoza niska, pomocnik baldaszkowaty, zimoziół północny. Do północnych (cyrkumborealnych) elementów flory, pochodzących z chłodniejszej strefy lasów szpilkowych, należą liczne gatunki będące składnikami borów (m.in. borówka brusznica, widłak jałowcowaty, paproć podrzeń żebrowiec, mącznica lekarska) i torfowisk (np. turzyca bagienna, bagnica torfowa, widłak torfowy). Do roślin górskich, pochodzących z regla dolnego Karpat, należą np. bodziszek żałobny, czosnek niedźwiedzi, czyściec górski, języcznik zwyczajny, kokoryczka okółkowa, narecznica górska, paprotnik Brauna, pióropopusznik strusi, przytulia okrągłolistna, starzec Fuchsa, szałwia lepka, tojad dzióbaty, wilczomlecz migdałolistny, żywiec gruczołowaty, w tym typowo wschodniokarpackie, jak lulecznica kraińska i sałatnica leśna. Czosnek siatkowaty jest jedynym na Roztoczu podelementem ałtajsko-alpejskim, występującym także w górach środkowej Azji. Niektóre gatunki roślin, jak groszek wschodniokarpacki, kokoryczka okółkowa, przenęt purpurowy czy tojad dzióbaty uznaje się za relikty. Podelement atlantycki, pochodzący z zachodnich rubieży Europy, reprezentowany jest tylko przez cztery gatunki, są to: sit sztywny, sporek wiosenny, szczotlicha siwa i żarnowiec miotlasty. Rośliny rosnące po obu stronach Oceanu Atlantyckiego stanowią podelement amfiatlantycki, reprezentowany na Roztoczu przez dwa gatunki torfowisk przejściowych: przygiełkę brunatną i rosiczkę pośrednią. Natomiast od wsch. wnikają na Roztocze południowo-wschodnie elementy flory, związane zwykle z siedliskami suchymi i dobrze nasłonecznionymi. Należą do nich podelementy: pontyjski - znad Morza Czarnego i z Niziny Węgierskiej (bluszczyk kosmaty oraz szczodrzeniec ruski), śródziemnomorski (szałwia okręgowa) oraz irano-turański (dzwonek syberyjski, miodunka miękkowłosa, pluskwica europejska, zawilec wielkokwiatowy i inne). Rośliny ciepłolubne i sucholubne chronione są m.in. w rezerwatach Machnowska Góra na Garbie Przeorska, Łabunie w Padole Zamojskim, Chomiec na Roztoczu Lwowskim oraz w kilku użytkach ekologicznych.

Bogactwu gatunków sprzyjają rozległe, silnie zróżnicowane kompleksy leśne, które w znacznej części zachowały charakter naturalnych zespołów roślinnych. Roztoczańskie lasy należą do zbiorowisk borów, grądów, łęgów, olsów oraz torfowisk wysokich. Ich rozmieszczenie w skali lokalnej zależy od ukształtowania terenu oraz związanych z nim warunków wodno-glebowych.

Najcenniejsze są zespoły leśne charakterystyczne dla regla dolnego Karpat: wyżynny bór jodłowy i żyzna buczyna karpacka. Drzewostan żyznej buczyny karpackiej tworzy głównie buk, często z domieszką jodły i jawora. Na Roztoczu zespół ten zajmuje siedliska żyzne w wysokich częściach wzniesień. Występuje on na Roztoczu w formie podgórskiej i w odmianie, jaka wykształciła się przy wsch. granicy występowania buka i jodły. Rzadziej spotykana jest uboga buczyna niżowa, zwana też kwaśną buczyną, rosnąca na glebach uboższych. Bardzo cenne są płaty wyżynnego jodłowego boru mieszanego, występujące lokalnie na Roztoczu Środkowym, rzadziej na Roztoczu Wschodnim. Jego drzewostan tworzą dorodne, potężne jodły z domieszką świerka i sosny. Bór ten rośnie na siedliskach świeżych lub wilgotnych, glebach ubogich i kwaśnych.

Najpowszechniejsze, podobnie jak w całej Polsce, są bory sosnowe, porastające siedliska najmniej żyzne, piaszczyste. Są one głównym składnikiem Puszczy Solskiej, duże powierzchnie zajmują też na Roztoczu Środkowym i Roztoczu Wschodnim, natomiast nieliczne są na Roztoczu Zachodnim. W zależności od wilgotności siedliska rozróżnia się bory bagienne, wilgotne, świeże i suche. W bezodpływowych, podmokłych zagłębieniach rośnie bardzo rzadki kontynentalny bór bagienny, natomiast nieco suchsze siedliska zajmuje śródlądowy bór wilgotny. Warstwę drzew budują w nich, oprócz sosny, świerk i brzoza omszona. Na piaszczystych glebach bielicowych z niskim poziomem zwierciadła wód gruntowych powszechnie występują zespoły boru świeżego. Na Roztoczu przeważa suboceaniczny bór świeży, ale stwierdzono też występowanie subkontynentalnego boru świeżego. Na wydmach, gdzie wody podziemne zalegają bardzo głęboko, rośnie miejscami śródlądowy bór suchy.

Żyźniejsze siedliska zajmują bory mieszane dębowo-sosnowe, mające skład gatunkowy przejściowy między zbiorowiskami borowymi i grądowymi. Należą do nich: kontynentalny bór mieszany, subborealny bór mieszany i subborealny wilgotny bór mieszany (ten ostatni z dużym udziałem świerka).

Na siedliskach umiarkowanie wilgotnych i stosunkowo żyznych, głównie na glebach brunatnych występują grądy. Są to liściaste lub mieszane lasy grabowo-dębowe, z domieszkami lipy drobnolistnej, buka, klonu, wiązu, sosny, jodły i innych gatunków. Na Roztoczu występuje grąd subkontynentalny. W zależności od siedliska rozróżnia się grądy typowe, które są najpowszechniejsze, wysokie, rosnące na glebach uboższych i bardziej suchych, a także niskie, występujące z rzadka w wilgotnych dnach dolin rzek i potoków. Drobne powierzchnie na glebach zasobnych w części wapienne zajmuje ciepłolubna dąbrowa świetlista, składająca się z dębu i domieszek: sosny i osiki.

W bezodpływowych obniżeniach terenu okresowo zatapianych stagnującą wodą rośnie ols porzeczkowy, w którego drzewostanie dominuje olsza czarna. W dnach dolin okresowo zalewanych przez rzeki, które nanoszą żyzne namuły, występuje miejscami łęg jesionowo-olszowy. Zajmuje on siedliska wilgotne lub lekko zabagnione, z glebami mułowo-glejowymi i madami.

Na jeziorach międzywydmowych i niektórych stawach rybnych, najczęściej na Równinie Biłgorajskiej, spotkać można płaty zespołów roślinności wodnej o liściach pływających na pow. wody, m.in. z efektownymi kwiatami grzybienia białego i grążela żółtego. Pasy przybrzeżne żyznych zbiorników wodnych zarastają zwykle zbiorowiska szuwarowe. Spośród nich najczęściej spotykane są zespoły złożone z trzciny pospolitej, oczeretu jeziornego, pałki szeroko- i wąskolistnej, tataraku zwyczajnego, skrzypu bagiennego, strzałki wodnej i innych roślin przystosowanych do rozwoju w słabo natlenionej wodzie.

Nadzwyczaj interesującymi, choć rzadkimi na Roztoczu zbiorowiskami roślinnymi są torfowiska. W obniżeniach terenu, często zalewanych wolno przepływającą wodą, zasobną w składniki pokarmowe tworzą się torfowiska niskie. Są to zbiorowiska roślinne złożone z turzyc, traw, ziół bagiennych i mchów brunatnych (turzycowiska i mechowiska).

W warunkach podtopienia jeszcze bardziej stagnujacą i słabo użyźnioną wodą tworzą się torfowiska przejściowe, w których główną rolę odgrywają mchy. Gdy poziom wody podnosi się, warstwa torfu i zakorzenionych roślin pływa na jej powierzchni, tworząc uginające się pod ciężarem trzęsawiska. Na Roztoczu występują najczęściej zespoły: przygiełki białej i turzycy nitkowatej. W tym pierwszym rosną też przygiełka brunatna, widłak torfowy i rosiczka pośrednia.

W obniżeniach międzywydmowych, pozbawionych kontaktu z ciekami, podtopinych wodą pochodzącą z opadów atmosferycznych, rozwijają się kontynentalne, leśne torfowiska wysokie. Ich siedliska są ubogie w składniki pokarmowe i kwaśne. Rosną w nich karłowate i mało zwarte drzewa: sosny z domieszką świerka, kruszyny, brzozy omszonej. W runie rośnie wełnianka pochwowata, żurawina błotna, modrzewnica zwyczajna, bagno zwyczajne, borówki bagienna, brusznica i czernica oraz rosiczka okrągłolistna i mchy torfowe. Płaty torfowisk wysokich chronione są m.in. w Roztoczańskim P.N. (Międzyrzeki), w rezerwacie Źródła Tanwi oraz w użytku ekologicznym Bagno Tałandy.

Spośród zbiorowisk terenów nieleśnych powszechnie występują na Roztoczu, podobnie jak w całej Polsce, zespoły półnaturalne, utrzymywane dzięki działalności człowieka. Należą do nich łąki okresowo wilgotne (Molinietalia) i łąki świeże (Arrhenatheretalia). Powszechne są też zbiorowiska synantropijne, związane zarówno z siedzibami ludzkimi, jak i określonymi typami gospodarki.

ŚWIAT ZWIERZĘCY

Choć wielowiekowa działalność człowieka spowodowała zubożenie świata zwierzęcego (wyginęły m.in. liczne dawniej niedźwiedzie, żubry, tury i tarpany), to jednak Roztocze nadal wyróżnia się w kraju bogactwem gatunków. Obecnie wśród zwierząt Roztocza przeważają środkowoeuropejskie gatunki leśne, występujące w całej Polsce, ale licznie reprezentowany jest też element pontyjski i południowy, związany z siedliskami suchymi i dobrze nasłonecznionymi, jak np. owady: modliszka, świerszcz szary, długoskrzydlak sierposz, siodlarka samotna. Ze stepów czarnomorskich przybył także na opisywany teren suseł perełkowany. Na Roztocze przeniknęły też gatunki górskie, jak np. ptak pliszka górska, płaz salamandra plamista, rozpoznawalna po pięknym ubarwieniu, czy okazały chrząszcz z rodziny kózkowatych - nadobnica alpejska, której larwa żeruje na drewnie bukowym.

Nie sposób wymienić wszystkich gatunków zwierząt żyjących na Roztoczu. W krótkiej charakterystyce warto zwrócić uwagę na te typowe dla określonych środowisk (biotopów) oraz na gatunki rzadkie i chronione, stanowiące osobliwości przyrodnicze.

Potoki, strumienie, rzeki, jeziora i stawy rybne Roztocza są środowiskiem zwierząt wodnych. Spośród kręgowców najsilniej związane z tym środowiskiem są ryby. Niektóre szybko płynące cieki Roztocza przypominają potoki górskie, nic dziwnego, że obserwuje się w nich pstrąga potokowego. W wolniej płynących ciekach charakterystyczne są: lipień, brzana, świnka, kleń. Występują też m.in.: brzanka, jelec, karaś, kiełb, lin, piekielnica, płoć, śliz, ukleja, rzadki w Polsce głowacz białopłetwy, a z ryb drapieżnych okoń i szczupak.

Niektóre stawy rybne, drobne jeziora i naturalne rozlewiska Roztocza i Równiny Biłgorajskiej są ostoją ptaków wodnych i wodno-błotnych. Szczególne znaczenie mają zbiorniki wodne w Roztoczańskim P.N. (Echo), w rezerwatach przyrody: Imielty Ług, Lasy Janowskie oraz stawy w Nowym Lublińcu (Sopilne, Komań), Hrebennem, Tarnawatce, Rudzie Różanieckiej i innych miejscowościach. W takich warunkach znajdują dogodne warunki bytowania kaczki: cyranka, cyraneczka, krzyżówka i rdzawogłowa, rzadziej kaczka czernica i płaskonos, ponadto gęś gęgawa, łabędź niemy oraz perkozy: dwuczuby, rdzawoszyi, zausznik i perkozek. Rzadkim, choć okazałym ptakiem środowisk bagien i torfowisk Puszczy Solskiej jest żuraw. W płytkich zbiornikach wodnych szukują pokarmu ptaki brodzące, np. czaple: najczęściej siwa, rzadko purpurowa, biała i nadobna. Do rzędu brodzących należy też doskonale nam znany bocian biały, często spotykany na bagnach i wilgotnych łąkach. Znacznie rzadziej spotykany jest jego bliski krewniak - bocian czarny, żyjący w dużych i podmokłych kompleksach leśnych. W przybrzeżnych szuwarach bytują trzciniak, trzcinniczek, rzadziej brzęczka, ponadto chruściele: kokoszka wodna, kropiatka, łyska, wodnik i zielonka. Na bagnach gnieżdżą się: brodziec krwawodzioby i leśny, kulik wielki, kszyk i dubelt. Na podmokłych turzycowiskach żyją: rokitniczka, a bardzo rzadko wodniczka oraz świerszczak.

W zaroślach rosnących nad rzekami liczne są m.in. słowik szary, podróżniczek, łozówka, rzadziej dziwonia karmazynowa i remiz. Na piaszczystych brzegach rzek występuje brodziec piskliwy i sieweczka rzeczna, a w stromych drąży swe gniazda zimorodek. Nad brzegami bystrych potoków żyje pliszka górska.

Do pospolitych ptaków leśnych Roztocza należą: drozd śpiewak, kos, pierwiosnek, rudzik, świstunka, zięba, a do rzadziej spotykanych: gołąb siniak, muchołówki: żałobna i białoszyja, pełzacz leśny, piecuszek, pokrzewki: ogrodowa i czarnołbista, sójka, strzyżyk. W lasach spotkać można też dzięcioły pstre: dużego, średniego i małego, dzięcioła czarnego, a bardzo rzadko dzięcioła białogrzbietego. W buczynach żyje muchołówka mała. Z drzewostanem borowym związane są: czyż, gil, krzyżodziób świerkowy, lelek kozodój, sikory: sosnówka i czubatka, skowronek borowy, a także owadożerny płochacz pokrzywnica oraz jeden z najmniejszych ptaków Polski - mysikrólik. Z kuraków leśnych występują gatunki w Polsce ginące: cietrzew, głuszec i jarząbek. Stare drzewostany zamieszkuje największy ptak z rzędu wróblowatych - kruk.

Na skrajach lasów gnieżdżą się: dudek, dzierzba gąsiorek, kraska, makolągwa, muchołówka szara, świergotek drzewny, trznadel, pokrzewki: cierniówka, piegża oraz rzadka pokrzewka jarzębata, a także dzięcioły: zielony i zielonosiwy. Pośród łąk żyją: czajka, derkacz, pliszka żółta, potrzeszcz, pokląskwa, świergotek łąkowy. Tereny urozmaicone, złożone z mozaiki lasów, łąk i pól uprawnych zasiedlają: wrona siwa, gawron, kawka, sroka, szpak - gatunki znane nam także z parków miejskich. Nowym przybyszem w awifaunie jest trznadel ortolan. Z ptaków łownych, na polach uprawnych i sąsiadujących z nimi zaroślach żyją: kuropatwa, przepiórka oraz sztucznie wprowadzony bażant łowny. Warto też zwrócić uwagę na ściany lessowe. Otwory w nich mogą zasiedlać kolonie jaskółki brzegówki.

W okresie wiosennych i jesiennych przelotów ptaków pojawiaja się gatunki pochodzenia północnego, jak: droździk, jemiołuszka, srokosz, zięba jer. Dodać należy, że pobliska Puszcza Solska jest jednym z najważniejszych we wschodniej Polsce przystanków na trasie przelotów ptaków.

Duże kompleksy leśne, zwłaszcza Puszcza Solska, które obfitują w drobną zwierzynę, sprzyjają ptakom drapieżnym. Do najpospolitszych należy myszołów, występują także: jastrząb gołębiarz, kobuz, krogulec, trzmielojad oraz sokoły: pustułka i wędrowny. Żyją tu także orliki: krzykliwy i grubodzioby, a w samej Puszczy Solskiej gniazdują orzeł przedni i bielik. Z płd.-wsch. na Roztocze przylatują takie rzadkości, jak np. orzełek włochaty. W rejonach stawów zdarza się błotniak stawowy, kania ruda i czarna, a nawet taka rzadkość jak rybołów. Odrębną grupę stanowią nocne ptaki drapieżne - sowy. Najczęściej z tej grupy występują: sowa uszata oraz puszczyk, rzadziej drapieżniki pochodzenia tajgowego: sóweczka, oraz pochodzący z północy puszczyk uralski. W Puszczy Solskiej żyje bardzo rzadki w Polsce puchacz - największa w kraju sowa.

Na Roztoczu żyją też nietoperze - latające ssaki, które swą największą aktywność przejawiają nocą, natomiast w dzień kryją się na strychach, w piwnicach lub w dziuplach. Doskonałym schronieniem dla nietoperzy, zwłaszcza w okresie ich zimowej hibernacji, są betonowe schrony Linii Mołotowa oraz sztolnie w Senderkach. Osiedla ludzkie zamieszkują: gacek wielkouch, mroczek późny i największy z krajowych nietoperzy - nocek duży. W lasach występują nocek borowiec, borowiaczek, nocek Natterera, mroczek pozłocisty oraz najmniejszy z Polskich nietoperzy - karlik malutki. Sporadycznie występują także, rzadkie również w Polsce: nocek Bechsteina, mroczek posrebrzony i mopek. Nad wodami polują: nocek wąsatek i nocek rudy.

Część kręgowców to zwierzęta ziemno-wodne, które spędzają część życia w wodzie. Należą do nich m.in. płazy, reprezentowane na Roztoczu przez żaby - jeziorkową, moczarową, śmieszkę, trawną, wodną, ponadto przez grzebiuszkę ziemną, kumaka nizinnego, rzekotkę drzewną oraz ropuchy - zieloną, paskówkę i największego płaza bezogonowego w Europie - ropuchę szarą. W cienistych, wilgotnych lasach kryją się płazy ogoniaste traszki - grzebieniasta i zwyczajna oraz wspomniana już salamandra plamista.

<;p>Na Roztoczu żyje większość gatunków gadów występujących w Polsce. Region znajduje się w zasięgu występowania takich pospolitych gatunków, jak jaszczurka zwinka, jaszczurka żyworodna oraz beznoga jaszczurka - padalec zwyczajny. Wśród węży pospolity jest zaskroniec zwyczajny, natomiast do rzadkości należy gniewosz plamisty. Na nasłonecznionych łąkach lubi wygrzewać się żmija zygzakowata - jedyny wąż jadowity w Polsce. Szkoda, że nie widuje się już na Roztoczu małego dusiciela - węża Eskulapa (w Polsce przetrwał jeszcze w Bieszczadach). Wielką rzadkością jest żółw błotny - podawany z Roztocza Ukraińskiego.

Duże ssaki, obecnie żyjące w stanie dzikim, występują głównie w lasach oraz na przyległych do nich polach i łąkach. Z leśnej zwierzyny łownej, powszechnie na Roztoczu występuje sarna, zarówno w lasach, jak i na polach oraz łąkach. Nieco rzadszy jest dzik, który uwielbia lasy liściaste i mieszane, najczęściej podmokłe. W rozległych kompleksach leśnych można też spotkać jelenia. Rzadkim mieszkańcem Puszczy Solskiej i rozległych lasów Roztocza jest łoś - najpotężniejszy przedstawiciel rodziny jeleniowatych. W Roztoczańskim P.N. i w Lasach Janowskich hoduje się konika polskiego, potomka tarpana.

Z mniejszych ssaków najczęściej spotkać można zająca szaraka, bytującego zwykle na skrajach lasów, zagajników i na polach uprawnych. Bogata jest fauna gryzoni, w tym liczne gatunki myszowatych i nornikowatych. Nad wodami występują karczownik, zwany też szczurem wodnym, oraz sztucznie sprowadzony piżmak. W lasach, a także w parkach napotkamy wiewiórkę pospolitą, dostosowaną rudym lub czarnym ubarwieniem do charakteru lasu, w którym żyje. Osobliwością faunistyczną Roztocza i jego otoczenia jest suseł perełkowany, gatunek żyjący w środowisku stepów, w Polsce zagrożony wytępieniem (chroniony w rezerwacie Hubale). Lasy zamieszkują rzadkie w Polsce gryzonie popielicowate: popielica, koszatka, orzesznica oraz żołędnica. W Puszczy Solskiej i lasach Roztocza odtworzono populację bobra - największego polskiego gryzonia, budującego na potokach tamy ze ściętych drzew. Z rzędu owadożernych, oprócz pospolitych kretów i jeży spotykane są też drobne ryjówkowate, jak: zębiełek białawy, rzęsorek rzeczek oraz ryjówki - aksamitna i malutka. Ta ostatnia jest najmniejszym ssakiem Polski - osobnik waży tylko ok. 4 g.

W lasach Roztocza, w Puszczy Solskiej i na ich obrzeżach żyją drobne drapieżniki należące do rodziny łasicowatych: borsuk, kuna leśna, wydra. Ta ostatnia żyje nad wodami i poluje na ryby głównie nocą. Do gatunków rzadkich należą: gronostaj, tchórz oraz łasica łaska.

Największe z drapieżników na Roztoczu to psowate. Najliczniejszy jest lis, polujący zwykle nocą na łąkach, polach i w zaroślach, często w pobliżu osiedli ludzkich. W l. 50. XX w. pojawił się inny przedstawiciel rodziny psowatych - jenot. Bardzo rzadko zapuszcza się na Roztocze największy polski drapieżnik z rodziny psowatych - wilk. Równie rzadko zdarza się na Roztoczu zaobserwować rysia - pięknego, lecz wymierającego w Polsce drapieżnika z rodziny kotów.

(źródło: Wład P., Roztocze dla dociekliwych, t. 1. serii Roztocze Puszcza Solska, Rzeszów 2011).